"La vida de antes" por Antonio Currás

"Las verdad es que tengo muchos recuerdos de mi infancia, pero son un poco tristes, las cosas no eran fáciles. Había carencia de todo y esto le pasaba a mi familia.

Nací en la pequeña aldea de Momán. Éramos diez hermanos vivíamos con nuestros padres en una pequeña casa, sin comodidades y construída como muchas otras, con chantas, cubierta con ramas de xesta o paja para evitar que la lluvia se filtrase.

La luz provenía de candiles, y hasta que no cumplí siete años, no llegó la luz eléctrica.

La comida no era variada, siempre lo mismo: por la mañana caldo y pan, a mediodía caldo y pan y por la noche...pan y caldo. No había otra cosa que no fueran papas.

No teníamos agua en casa, íbamos a una fuente -bastante alejada- a buscarla. Muchos días, al salir de la escuela de vuelta a casa a la hora de comer, pasaba por la fuente, llenaba dos cubos con agua y luego los colgaba de un palo que sujetaba el hombro, a la vez, llevaba otro cubo en una mano. Cargado "como un burro" hasta casa. 

A la escuela no podía asistir a diario. Faltaba muchos día porque tenía que colaborar en las faenas del campo: llevar el ganado a pastar, etc. Lo cierto es que los días no íbamos a la escuela dejábamos de aprender, de jugar, de relacionarnos con otro niños. 

Como decía, una infancia con muchas carencias.

De la ropa que se usaba mejor no hablar. Se aprovechaba toda y unos hermanos, usaban la de los otros. 

A los nueve años me enviaron a la temporada de siega a Castilla. Era la primera vez que veía un tren. Ese viaje fue mi dura escuela, mi instituto. ¡Qué duro era para un niño! En pleno verano, trabajando con hombres hechos y derechos, con escasa comida, y durmiendo en corrales, sobre paja...

No tuve adolescencia ni juventud, solo trabajo, y a veces... lágrimas... De regreso a mi tierra con el dinero ganado, mis padres ya lo tenían destinado a numerosas necesidades de la casa y de la familia.

Me duele recordar todos los trabajos que pasé para poder salir adelante, para ser algo en la vida.

La mayoría de mis hermanos aprendieron un oficio, salvo el mayor, y yo.

Me fui haciendo un hombre, luchando contra las adversidades, la vida me dio bastantes golpes. 

Con el tiempo formé una familia, criamos a dos hijos y logré tener una casa digna para vivir con los míos, hasta que una fatal enfermedad se llevó a mi esposa y me quedé solo...

Ahora la vida sigue. Trato de ser feliz y muchas veces, pensando en todo lo que pasé, consciente de lo que puedo hacer, procuro ayudar a otros que lo necesitan".

Alumno: Antonio Currás

UNED Sénior A Coruña

"La vida de antes", por Jesús Paz Romero

"Empecei moi pequeno. Non recordo que anos tiña. O motivo do comezo na escola foi porque vivía unha profesora cerca da miña casa e díxolles ós papás que ía con ela, atravesando os carreiros polo monte.

A escola estaba nunha casa particular, cedían un cuarto que tiñan grande sen dividir para poñer escola os rapaces da zona. Había pequenos, pero algún era ben mozo, xa ían ós bailes.

Despois do mes de marzo ou incluso antes, solo íamos a escola a profesora máis eu, porque os outros tiñan que facer traballos do campo; coidar o gando; chamar as vacas; arar; e todos os outros labores.

Esa primeira etapa foi no lugar dos Bedús, na casa dos Bedús en Momán. Despois xa viñen a esta, Casa da Escola en Momán. Eramos máis compañeiros e todos do mesmo tempo. Estudiei tres ou catro anos.

Logo volvín a outra escola, que naquela época estábase facendo, a chamada a Escola da Cova, do lugar do Campo; aquí en Momán. Estaba moi masificada de xente e por iso cambiei para outra. Estiven outros catro anos aproximadamente.

Naqueles tempos había clase de luns a sábado todo o día, entón había que traer da casa algo de comer nunha saqueta, outros se tiñan a casa cerca ían a comer á casa; o único día que se libraba era o domingo e o xoves pola tarde.

Utilizábamos a pizarra e o pizarrillo principalmente para facer contas e para comezar a escribir as primeiras letras, porque así podíase borrar se te enganabas, ou comezar de novo.

Había tamén uns cadernos para os principiantes onde había que cubrir as letras por enriba, os cadernos de caligrafía. Aínda hoxe recordo perfectamente como empecei a facer o número 8. Facía dous redondeles e despois uníaos cunha raia polo medio porque era moi difícil

 Os xogos

Os xogos típicos que se facían nas escolas eran, por exemplo, o "Pilla pilla", que consistía en correr para pillar uns ós outros. O "Escondite". "A pita cega"; tapábamos os ollos a un neno, e este tiña que coller ós outros. "Arrinca nabos", era un xogo que se facía moito nos pasillos cando chovía e non podíamos saír fóra; poñíanse os máis grandes detrás e cada un aguantaba coas mans pola barriga dos que tiña diante, formándose coma unha cadea. Dous rapaces tiraban por diante do primeiro da cadea, cada un polo seu brazo, para intentar arrincar ós máximos posibles desa cadea, ata chegar ó final.

Pelotas non había, daquela comenzaba a haber algunha pero solo a tiñan os máis ricos, e gardabana na casa porque ó vir en zocos, igual saía un disparado e dáballe a un na cabeza, e tamén podía romper, tanto a pelota, coma as zocas, e despois tiña que ir descalzo para casa coa consenguiente bronca que lle esperaba.

"A Marica" poñíamonos de espaldas collidos das mans e metíanos un rapaz por medio, intentando que non saíra da roda, ía dicindo: "por aquí vou, por aquí veño, a miña mariquiña na casa teño", "a onde vas Marica?" e o que estaba dentro contestaba o primeiro que se lle acordaba, por exemplo: "vou cocer", e tiña que seguir... pero xa non recordo cómo remataba o xogo.

Recordo outro xogo no que nos poñíamos os cativos todos en filas, facendo un cadrado ou un círculo, un colocábase no medio, neste xogo o rapaz do medio ía preguntando "nesta casa hai lume?" e o outro contestáballe "naquela corre fume", o rapaz dirixíase a ela e mentras os outros aproveitaban para intercambiarse o sitio entre eles, o xogo consistía en que poidese coller o sitio dun deles e mandalo para o medio, e así comezar de novo. Ata cansábamos ou acababa o tempo do recreo.

Fun a escola ata os 14 anos, despois, tururú..."

Alumno: Jesús Paz Romero
UNED Sénior A Coruña

"La vida de antes", por Arsenio de Momán

Infancia

A los cuatro años empecé el colegio. Vivía en una casa privilegiada, a esa edad nadie iba al colegio; mi madre era muy amiga de la profesora.

Me acuerdo mucho de mi primer día de clase. LLoré muchísimo. La maestra me dio una cuartilla de papel con las letras vocales: me costó mucho. Más tarde empecé con el "último de la clase", lo cierto es que lo pasábamos muy bien.

No recuerdo con exactitud, éramos unos sesenta alumnos para una sola maestra. Todos mayores. Ella hacía lo que podía y más para atendernos a todos. 

Hasta los trece años continué en esa escuela con esta maestra, alternando las clases por las noches, con otros profesores no titulados, que sin embargo, lo hacían muy bien. Se llamaban "escuelas de ferrado", a muchos se les pagaba con fruta, maíz, trigo, etc.

Juegos

Los juegos que había en la escuela y en los que todos participábamos eran "la pita coja", "tres en raya", "andar con zancos", y de paso alguna que otra pelea que había por medio...

Comedor

No había comedor. Cada uno teníamos que que ir nuestra casa y volver por la tarde para terminar las clases. Cerca de la escuela había una plantación de pinos "piñoneiros" que había traído un señor de Cuba. Al salir de clase íbamos por allí a coger semillas, y las comíamos como si se tratase de pipas. Al llegar casa... paliza, por el retraso.

Trabajo

A partir de ahí ya solo fue trabajar y trabajar. 

No trabajé en el campo. En mi casa tenían tienda de ultramarinos, de las que había en las aldeas hace tiempo; donde se vendía de todo: agujas de coser; abonos para el campo... Luego cambió mi vida y me independicé en el negocio. Trabajaba por mi cuenta y así empecé otro tipo de empresa, la mujer, los hijos, etc.

Alumno: Arsenio de Momán

UNED Sénior A Coruña

"La vida de antes", por Sara Calvo

"Nacín en Guitiriz, parroquia de Villares. Empecei na escola con seis anos porque estaba cerca da casa. Era cousa de rapazas. Cando tiña oito anos cambiaron a escola de sitio, non lonxe da casa de forma que podía comer nela. Tiven dúas mestras. Primeiramente ensinaban as letras, as vocais, e logo, ensinaron a escribir.  

Ós rapaces que empezaban novos, dábanlle os cachos das pizarras que se rompían, cando empezaban o caderno, tiñan un tinteiro para mollar a pluma, que se cambiaba "o cabillo" que era a punta da pluma, unida ó mando pola calza. 

Gustábame leer e escribir. 

Éramos moitos nenos na escola e tiveron que facer máis escolas. 

Había tres graos, cando chegabas ó terceiro, xa sabías moito. 

Miña nai ensinoume a ler nuns libros que se chamaban "Guía" e os "Mosaicos" eran libros de cartas moi antigos.

Na casa botábase o liño. Eu iba mondar as herbas e tamén axudaba a arrincalo. Despois o ripaban e en feixes levábano ó río cunhas pedras enriba para que non se escapara.  

Logo de nove días sacábase e poñíase nun prado a clareo uns días. Logo distribuíase en manoxos pequenos e mazábase logo de restregalo para sacarlle a casca.  

Tiña que quedar solto coma o cabelo. Entón fiábase e facíanse "meas" ou madeixas. 

Co liño facíanse prendas de vestir: camisas, chaquetas, saias de candil, mandilóns, etc. As colchas eran de trapo e facíanse no tear.

O xantar era sempre o mesmo: caldo e leite; leite e caldo. Polas festas había carne. Os xamóns, los lacóns e a cachola do porco iban ás feiras para cacer unhas pesetas.  Cando se facía unha tortilla, distribuíase en racións, cada un comía o que lle tocaba. A tortilla facíase con poucos ovos, había que botar fariña de millo para que ligara."

Sara Calvo

Alumna sénior UNED A Coruña

"La vida de antes", por Amelia Beceiro

"Chámome Amelia Beceiro Fernández. Nacín un 23 de xullo do ano 1936 no lugar da Ponte da Pedra, en Vilachá, Monfero.

Meus pais foron moi traballadores e chamábanse Manuel e María. Meu pai era ferreiro. Facía case todo tipo de bisagras para portais, arreglaba as rodas dos carros; rodas de madeira recubertas dun aro de ferro que se iba gastando de moito usar; poñíalles outro aro novo. Facía tamén arados, fouciños e outras cousas.

Tamén tíñamos vacas e terras con millo, patacas...Eu axudaba a miña nai no que podía. 

Cando chegou o tempo de ir para a escola, a miña nai preparábame, lavábame, vestíame e poñíame as zocas de madeira, que era o calzado que se utilizaba daquela. Íbamos moitos nenos xuntos. 

Había un mestre para os nenos e outro para as nenas. Os mestres eran moi bos, pero as veces, daban cunha vara de madeira nas máns.

Cando salín da escola fun aprender a coser cunha rapaza que se chamaba Ramona. Íbamos coser polas casas, levando a máquina na cabeza con zocas polos camiños. 

Despois aprendín a calcetar e tiven unha máquina de tricotar. Facía vestidos, faldas, xerseis... 

Tamén tiña tempo para ir ás festas, eso sí, a pé, non había coches.

Casei e seguín consendo e calcetando. Tiven nenas aprendendo. Eu ensináballes.

Tiven dous fillos moi bos, un chámase Javier e outro Francisco. quéremne moito".

Amelia Beceiro Fernández

Alumna sénior UNED A Coruña 

"La vida de antes", por Mª. del Carmen Rodríguez Bañobre

"Empecei a ir coas vacas desde ós 6 anos. Ós 12 xa levaba conmigo a roca e o "fuso" para fiar a lá: facía os calcetíns para todos os da casa.

Con 14 anos andaba nos traballos maiores: segar, sachar ou andar nas fías. De día traballábamos e de noite xuntábamonos nunha casa, un día para unha; otro para outra, para preparar a lá; facer a tiras para as colchas de trapos. Usábamos trapos vellos, ou preparar o fíos do liño.

A elaboración do liño é moi laboriosa. Seméntase no mes de abril. Ás tres semanas hai que quitarlle as herbas malas, hay que ir sentada encima del para aplastar a terra ben. Ás nove semanas mírase que a semente estea amarela para arrancalo, despois disponse en manoxos e arrástrase pola ripa, que é unha tabla pequena que ten dentes e arranca a semente. Esta bagaña ou semente, ponse nun rincón no cuarto dous ou tres días remexéndoa de cando en vez para que non quenza porque se non, pudre. Despois pode secarse ao sol, e críbase para quitarlle a casca, es así quedar limpa.

O liño ponse en lotes pequenos, lávase no río, onde fai unha poza e métese dentro dela, poñéndolle pedras encima para que non saia da auga. Ten que quedar completamente cuberto para que lle pudra a casca. Estar alí metido vinte e un días. O casco duro vai por dentro, é coma unha caña, por fora vai a fibra que é o propio liño.

Logo desto hai que poñelo ao sol e estendelo finiño para que se seque, soía poñerse donde se segaba o trigo porque as pallas que quedaban levantábano e secábase mellor.

Unha vez seco colócase en manoxos pequenos, contrapeado (mitade da raíz vai hacia un lado e a outra hacia o outro lado) e átase pola metade co propio liño.

Aproveitase cando se coce o pan, e despois de sacalo, meténse os manoxos de liño no forno ata o día seguinte. Entón amazótase, entre catro trablas e outras tres que son as que a oprimen, hai que ter en coidado para que non se rompa a fibra, primeiro ponse ó largo e despois un pouco ó través, ata quitarlle o cascarón.

Máis tarde ponse cada manoxo en forma de ovillo e deixase ata que se volva a cocer. Despois de sacar os bolos, vólvese a meter no forno durante todo o día. Despois táscase nunha tabla de pé, que se coloca nun banco, movendo o liño para quede ben limpo. Este traballo facíase polas noites e reuníanse todos as veciñas, cada unha na súa casa.

Logo hai que ripalo no restrelo, que é un peine de clavos de ferro, ó contrario da ripla que ten dentes de madeira para quitarlle a semente. Despois fíase na roca e no fuso, ensalibando todo o fío para que quede encerado, e ponse xa en madeixas para o seu uso na costura.

Despois as madeixas hai que cocelas no pote. Por dentro do pote métese todo o seu redor e no fondo da palla de trigo para que non se queime, se se lle engade outra palla, tenxe o liño. Enxabónanse moi ben con auga e cócense un día enteiro. Unha vez cocido o liño é moi resistente, pero se non se coce rompe moi fácilmente. E despois de todos estos pasos, xa está preparado para usalo.

É un traballo moi excravo ó que lle hai que adicar tempo. Aínda hoxe conservo na casa liñaza para sementar, pero non teño ganas de voltar repetir ese pesado traballo. Xa estou xubilada, a disfrutar!!"

Mª. del Carmen Rodríguez Bañobre

Alumna sénior UNED A Coruña

Lembranzas-Recuerdos. Secundino López

Dos comezos da parroquia de Momán

"Teño oído ó meu avó, que o contara outro veciño máis vello, de como comezou a parroquia de Momán.

Empezou con 6 casas e chegou a 12, segundo conta un libro que hai na Biblioteca de Santiago, e figura como o lugar máis antiguo; Poupariña y Otro. Alí era a primeira igrexa, a Capilla de Acibeiro, hoxe en día non queda nada en pé, tampouco se sabe o ano de construcción, aínda que no archivo da igrexa parroquial hai documentos onde constan que posiblemente fose feita no ano 1600. Posiblemente estivese inscrito nunha pedra que había no Campo da Feira, na casa de Ricardo.

San Mamede de Momán

A pedra estaba escrita, pero un cura de aquí, Don Alfonso Pampín non chegou a saber que era o que poñía. Agora esa pedra desapareceu.

Cóntase que facían a procesión desde o lugar de Ácibeiro ata a casa de CasBouza cerca de onde está hoxe a igrexa parroquial, de San Mamede de Momán. Debe de haber uns tres quilómetros de distancia.

Durante un largo periodo de tempo, de noite aparecía o Santo no lugar onde está hoxe a igrexa. Eso era porque a algún lle interesaba ter alá a igrexa e recurría a esa estratexia para facer coma se fose un milagro. Ó final fíxose ahí a igrexa porque Acebeiro estaba moi lonxe e queríana traer cerca de onde vivían todos os veciños, por eso recurriron a ese “milagre”.

Os santos que había eran moi antigos e non se conserva ningún porque vendeunos o cura, incluso a Cruz parroquial, que era fea pero de moito valor.

San Bartolomeu tiña o demo preso por unhas cadeas e estaba de pés enriba del e tiña un coitelo moi grande. San Mamede tiña a roupa corta, á altura do xeonllo, e a Virxe dos Dolores un corazón moi grande con sete espadas.

Imagen: Pixabay

Os de agora son a imitación dos antigos pero moito máis airosos e modernos.

As procesións facíanse descalzos e de rodillas para que se cumpliran as promesas. Calquera domingo do ano os parroquianos levaban ofrendas en forma de productos da casa: queixo, lacón, uñas, ovos, pitas, conexos... era unha ofrenda ós animais.

Ó final da misa o sacristán facía as poxas: poñíase un precio de salida e íbase subindo ata que chegaba un momento que o precio máis alto levaba a peza, os cartos recaudados ían para o peto do cura…algunhas veces, cando lle interesa."

Recuerdos-Lembranzas. De Emilio Vidal González

"O meu nome é Emilio Vidal González. Un humilde agricultor nacido no concello de Aranga, concretamente nunha pequena aldea chamada O Couce, na parroquia de Cambás.

Imagen: Pixabay

Cando eu nacín, acolá polo ano 1942, non estábamos nos mellores anos do franquismo, era época de miserias que os da miña idade recordábamos aínda hoxe.

Como quen di, nacín traballando. Fun á escola aproximadamente ata os 12 anos para aprender o básico. Cando chegaba da escola comía algo e xa me poñía a traballar, iba ós toxos para estrar as cuadras dos animais, coas vacas para o monte ou collía o arado e as vacas e alá me iba arar as terras. 

Como éramos sete irmáns, todos tíñamos que colaborar e buscamos a vida para poder comer. Por iso, con dezaseis anos empecei a traballar de canteiro e aínda que non me gustaba moito, polo menos gañaba algo. Logo, con dezaoito anos, fixen o servizo militar en Ferrol, e inmediatamente ó acabar, fun deses tantos galegos emigrantes. Galegos con morriña dispostos a deixar a terra en busca dunha vida mellor. Estiven dous anos en Suiza, traballando nunha fábrica de vidro. 

Imagen:Pixabay

Á volta caseime e quedeime na casa con meus pais para traballar definitivamente na agricultura. Esperábame unha vida dura; de motio traballo e chea de disgustos; pensando que iba a ser peor, por que hoxe en día fan as máquinas todo, Cando antes éramos nos os que facíamos o traballo duro como cavar os montes e moitas outras cosas."

Lembranzas. Recuerdos. Por Secundino López

"Dos comezos da Parroquia de Momán"

"Teño oído ao meu avó, que llo contara outro veciño máis vello. Como comenzou a parroquia de Momán. Empezou con seis casas e chegou a doce. Segundo conta un libro que hai na Biblioteca de Santiago, e figura como o lugar máis antigo Poupariña e Otro.

Alí estaba a primeira igrexa, a Capela de Acibeiro, hoxe en día non queda nada en pé. Tampouco se sabe o ano de construcción, aínda que no archivo da igrexa parroquial hai documentos onde constan que posiblemente fose feita no ano 1600. Posiblemente estivese inscrito nunha pedra que habían no Campo da Feira, na casa de Ricardo. A pedra estaba escrita, pero un cura de aquí, Don Alfonso Pampín, non chegou a saber que era o que poñía, agora esa pedra desapareceu.

Cóntase que facían a procesión desde o lugar de Acibeiro ata a casa de CasBouza cerca de onde está hoxe a igrexa parroquial, de San Mamede de Momán. Debe de haber uns tres quilómetros de distancia. durante un largo período de tempo, de noite aparecía o Santo no lugar onde está hoxe a igrexa. Eso era porque a algún lle interesaba ter alá a igrexa e recurría a esta estratexia para facer coma se fose un milagro, o final fíxose ahí a igrexa, porque Acibeiro, estaba moi lonxe e queríana tracer cerca de onde vivían todos os veciños e por eso recurriron a ese "milagre".

Os santos que había eran moi antigos e non se conserva ningún poque vendeunos o cura, incluso a Cruz parroquial, que era fea pero de moito valor. 

San Bartolomeu tiña o demo preso por unhas cadeas e estaba de pés. Enriba del tiña un coitelo moi grande. San Mamede tiña a roupa corta, á altura do xeonllo e a Virxe dos Dolores un corazón moi grande con sete espadas. Os de agora fixéronse a imitación dos antigos, pero moito máis airosos e modernos.

As procesións facíanse descalzos e de xeonllos, para que se cumprisen as promesas que tiñan prometido.

Calquera domingo do ano os parroquianos levaban ofrendas en forma de productos da casa: queixo, lacón, uñas, ovos, pitas, conexos... era unha ofrenda ós animais. O final da misa o sacritán facía as poxas: poñíase un prezo de salida e íbase subindo ata que chegaba un momento que o precio máis algo levaba a peza, os cartos recaudadados ían para o peto do cura...algunhas veces, cando lle interesaba, tamén poxaba."

Lembranzas. Recuerdos. Por Mari Cruz Paz

"Eu cando era pequena viñen a esta escola de Momán. Tiña que camiñar de dous a cinco kilómetros ata a miña casa e voltar. Empecei cando tiña seis anos. A mestra chamábase Dona. Luisa. No mediodía íamos comer a casa, o resto do tempo estábamos na casa e axudaba a pastar as vacas para facer a labranza. Daquela usábamos zocas e polo mediodía os veciños facíamos xuntanzas para xogar un pouco.

Sacaba auga dun pozo cun cubo e axudaba a partir leña e carretala. Eu axudei ós meus pais en todo ó que podía.

De pequena tiven a tos ferina e tiven que ir a un médico As Pontes. Non me lembro do tratamento que tiven que tomar, o que sei é que o médico díxolles ós meus pais que me sacaran a tomar a sombra ós pinares porque era moi bo. O sol facíame moito mal. Muxía unha vaca e con ese leite empapaban unha sábana branca na que me envolvían, e así, o día seguinte estaba curada. 

Cando me cortaba iba a coller follas de malva e había que pasalas polo lume e aplastalas nas mans para que estiveran ben blandas e poñelas enriba da ferida. Envolvíase nun trapo para que parase de sangrar. Tamén recordo que para baixar o zucre, collían follas de nogueira e facíase infusión".

Lembranzas. Recuerdos. Por Erundina Souto

"Eu empecei a escola con seis anos. Tiña que camiñar medio kilómetro para ir e mesmo para voltar a miña casa. Acudía a escola cando me manbaban porque non podía ir tódolos días, tiña que axudar na casa coas vacas e coas ovellas. Recordo un día que estaba facendo os exercicios, en nese momento caeu unha zoca no chan e fixo un pouco de ruido. A mestra enfadouse e fíxome levantar, ir a un lado, sacar as zocas e deixalas alí. Tiven que estar sentada descalza. Daquela había que estudar o Catecismo de memoria. As miñas compañeiras e eu sempre nos esquecíamos, e a mestra castigábanos sen comer.

Cando fun máis maior tiña que traballar na casa. Carretar a auga para os animáis e para a casa. Había que ir ó río por ela e a traía nunha sella na cabeza. Ós 15 anos axudaba a muxir as vacas que daquela se muxían a man. Teño ido apañar a herba no medio do trigo e facíamos feixes para darlles ós animais. Tamén cando era tempo de apañar o trigo, segabámolo, recollíamolo e poñíamolo en feixes, despois viñan as máquinas a mallalo.

Eu padecín moito das amígdalas e poñíanme inxeccións de penincilina. Facía gárgaras con auga, sal e limón pero non me gustaba nadiña. De tan grandes que tiña as amígdalas, o médico pensou que tiña difteria, acordou que tiña que ir á farmacia e pedir o tratamento dela pero na botica confundíronse e déronme inxeccións para o tétano.

Cando tiñamos catarro e para prevenilo, íase á leira dos nabos, e collíase unha cabeza grande, quitábase todo o que tiña dentro, enchíase de zucre e con iso, tomábamos una cullerada tódolos días. Tamén se dicía que a flor do toxo era boa para o fígado e a visícula. Antes coas flores se facían infusións."

Lembranzas. Recuerdos. Por José Freire

José Freire, alumno del Programa Sénior A Coruña, nos cuenta cómo era la vida de antes; sus recuerdos y añoranzas. Texto relativo a las actividades que se realizan en torno a "La vida de antes".

"Fun pouco a escola. Tiña que traballar. Fun a escola de "Ferrado", non fun a escola pública. De pequeno pasei moitos traballos, éramos oito irmáns. Iba a coidar as vacas e tamén apañaba estrume para estrar as cortes das vacas. Ós 18 anos botéime ó trato do gando; comprar e vender vacas.

Traballei de canteiro; picábanse a pedras para facer as paredes das casas, labrábanse as madeiras para facer os tellados. Tamén fun ás segas. Levaba unha cuadrilla de xente de 5 homes e 6 mulleres, e necesariamente tiñan que ser parexas para o traballo; os homes segaban, e as mulleres ataban o trigo. Unha muller que iba na cuadrilla a maiores era a que amarraba o trigo de xefe. Tamén traballei de poceiro.

Cando se necesitaba un médico, había que buscalo. Chamábase D. Ángel Pasarín. Un día, quixen prender o motor dunha máquina de mallar e soltouse a manivela. Abrín a cabeza e quen me curou foi o Dr. Pasarín, primeiro cuns puntos e logo unha pomada. Foi suficiente.

A roupa que poñíamos era a que facía unha costureira que viña a casa. Era roupa de sair; ir a unha festa ou a un enterro. A outra roupa, a que non era de sair, arreglábama a miña nai, e cando rompía, remendábase.

Nas festas, se querías bailar cunha moza, tiñas que pedir baile. Se estaba bailando con outra parella, ó mellor non dicía que sí, ou non quería bailar contigo. Tamén íbase as casas das mozas, petábase na porta e estabas a falar alí con elas.

Nas festas, levábamos fochos e pachucos; unha presa de palla de centeo, apretábase ben toda xunta, amarrada prendía fume. Todo iso para andar polos camiños e os carreiros e chegar á festa".

Lembranzas. Recuerdos. Por Luisa Jove

Luisa Jove, alumna sénior de la UNED A Coruña, nos cuenta a través de sus recuerdos, cómo era la vida antes.


Recuerdos de casa

"Mi madre era modista y me enseñó a coser. Mi hermana, Adela, lloraba, no quería coser y le pedía a mi madre que me mandase a mí. Fui a la escuela con el propósito de aprender. Mi profesor era de La Coruña y se llamaba D. Arturo. Mi padre, que era "zoqueiro", nos hacía zuecos a nosotros y para vender, medía con una "vara" dentro del calzado. Era muy bueno en esto y tenía mucho trabajo.

 

Cuando tenía once años, ayudaba en casa e iba a por agua. Llevaba la comida a mis hermanos; caldo y leche, ellos trabajaban la tierra. Por la tarde les llevaba carne con pan. En mi casa había "taberna", y allí se daban comidas. Teníamos que ir  lavar la ropa al río, y llevar un "molido" en la cabeza, y sobre él una "tina"; la plancha era de hierro y se calentaba con carbón."  Viví en casa de mis padres hasta que me casé.

Recuerdos de adolescencia y juventud

"Delante del bar de Arsenio se tocaba el acordeón y bailábamos. Éramos chicos y chicas con catorce años. Fue la primera vez que me puse medias; antes me ponía calcetines o medias de lana por encima de las rodillas. Cuando íbamos al baile, si no nos gustaba el novio, nos íbamos disimuladamente haciéndoles creer que íbamos a volver siempre con otra compañera."

Cómo se vivía el luto

"Antes, cuando se moría un niño, como fue el caso de mi hermano pequeño cuando tenía dos años, no nos poníamos de luto. La caja donde permanecía era blanca. Dentro del cementerio había un espacio para los niños que fallecían. El luto era así: cuando el que fallecía era el padre, los mayores lo vestian durante dos años, y cuando se trabata de hermanos o abuelos, un año. Los hombres, cuando se quedaban viudos, llebaban un botón negro en la solapa y una franja negra en un brazo. Si se trataba de una mujer, cuando enviudaba el luto, en un primer momento consistía en vestir ropa completamente negra, para más tarde, con el paso del tiempo, vestirse en lo que llamaban "alivio", cambiando el negro por grises y colores poco llamativos."

Recuerdos."La vida de antes"

"Tenía 7 años aproximadamente cuando fui a la escuela. Vestía un buzo de estopa y lana hecho en casa, lo llamaban "os bedus". 

La escuela era en un primer piso y en la parte de atrás de la casa, estaba el servicio. No había recreo como ahora. Volvíamos a casa a empujones. Teníamos 1ª, 2ª y 3ª cartilla y una enciclopedia para todos. Un libro titulado "Ingenuidades", que era de cuentos y que más tarde, prohibieron.

Mi primera profesora se llamaba Dña. Carmen, y más tarde llegó D. Alfredo. Me gustaba mucho la Geografía, y al comienzo de cada curso, repasábamos lo que ya sabíamos del anterior.

Mi primer traje fue con 10 ó 12 años. Me lo hizo una vecina que era modista. Mis primeros zapatos eran de goma, me los compraron en la feria, para ir a la fiesta. Se nos clavaban una especie de clavos de hierro en la goma y "pinchaban".  Antes no había la carretera de hoy día de Momán a Puentes.

Trabajé con 11 años en esta carretera, me pagaban 1 peseta la hora y la tarde, una peseta y 10 céntimos. Recuerdo cuando me pagaron 55 pesetas. Salí corriendo sin parar y en la puerta me encontré a mi madre, con su mandil. Le di el dinero y rompió a llorar. En ese mismo momento ella salía de casa para pedir el dinero prestado para pagar la contribución."

Alumno: César

Aula: Momán

Lembranzas-Recuerdos. "Me esperaba una vida dura, de mucho trabajo", palabras del alumno sénior Emilio Vidal

Alumno sénior: Emilio Vidal

"O meu nome é Emilio Vidal González, un humilde agricultor nacido no Concello de Aranga, concretamente nunha pequena aldea chamada O Couce na parroquia de Cambás.

Cando eu nacín, acolá polo ano 1942, non estábamos nos mellores anos do franquismo, era época de miserias que os da miña edade recordamos aínda hoxe. Como quen di nacín xa traballando. Fun á escola aproximadamente ata os 12 anos aprender o básico. Cando chegaba da escola comía algo e xa me poñía a traballar, iba ós toxos para estrar as cuadras dos animais, coas vacas para o monte ou collía o arado e as vacas e alá me iba arar as terras.

Como éramos sete irmáns todos tiñamos que colaborar e buscarnos a vida para poder comer, por iso con dezaseis anos empecei a traballar de canteiro e aínda que non me gustaba moito polo menos ganaba algo. Logo con dezaoito anos fixen o servicio militar en Ferrol, e inmediatamente ao acabar fun un deses tantos galegos emigrantes, galegos con morriña dispostos a deixar a terra en busca dunha vida mellor. Estiven dous anos en Suiza traballando nunha fábrica de vidro.

Á volta caseime e quedeime na casa con meus papás a traballar definitivo na agricultura. Esperábame unha vida dura, de moito traballo e chea de disgustos; pensando que iba a ser peor, porque hoxe en día fan as máquinas todo, cando antes éramosnos os que facíamos traballos duros como cavar os montes ou moitas outras cousas."

Lembranzas-Recuerdos. María del Carmen Rodríguez Bañobre, alumna sénior, cuenta cómo es la elaboración artesanal del lino

Elaboración del lino

Alumna sénior: María del Carmen Rodríguez Bañobre

Aula: Momán

"Empecei a ir coas vacas desde os 6 anos. Aos 12 xa levaba conmigo a roca e o fuso para fiar a lá, facía os calcetíns para todos os da casa. Con 14 anos andaba nos traballos maiores:segar, sachar, andar nas fias. De día traballamos e de noite xuntábamonos nunha casa, un día para cada unha, para preparar a lá, facer as tiras para as colchas de trapos, usábamos trapos vellos, preparar os fíos do liño.

 

A elaboración do liño é moi laboriosa .Seméntase no mes de abril. Ás tres semanas hai que quitarlle as herbas malas, hai que ir sentada encima del para aplastar a terra ben. Ás nove semanas mirase que a semente estea amarela para arrancalo, despois disponse en manoxos e arrástrase pola ripa, que é unha tabla pequena que ten dentes e arranca a semente. Esa bagaña ou semente, ponse nun rincón no cuarto e deíxasedous  ou tres días remexéndoa de cando en vez para que non quenza porque senon pudre, despois pose a secar ao sol e críbase para quitarlle a casca e así quedar limpa. 

O liño ponse en lotes pequenos, lávase no río, onde se fai unha poza e métese dentro dela, poñéndolle pedras encima para que non se saia da auga, ten que quedar completamente cuberto, para que lle pudra a casca, está alí metido vinteun  días.

Imagen: lino
Fuente: wikipedia

O cascoduro vai por dentro, é coma unha caña, por fora vai a fibra que é o propio liño. Logo desto haino que poñer aosol e estendelo finiño para que se seque, soía poñerse donde se segaba o trigo porque as pallas que quedaban levantábano e secábase mellor.Unha vez seco colócase en manoxos pequenos, contrapeado (mitade da raíz vai hacia un lado e a outra hacia o outro lado)e átase `pña metade có propio liño. Aproveitase cando se coce o pan, e despois de sacalo, métense os manoxos de liño no forno ata o día seguinte. Entón amazótase, entre catro tablas e outras tres que son as que a oprimen, hai que ter coidado para que non se rompa a fibra, primeiro ponse ó largo e despois un pouco ó través, ata quitarlle o cascarón. Máis tarde ponse cada manoxo en forma de ovillo e deixase ata que se volva a cocer.

Despois de sacar os bolos, vólvese a meter no forno durante todo o día. Despois táscase nunha tabla de pé, que se coloca nun banco e víase movendo o liño para que quede ben limpo. 

Este traballo facíase polas noites e reuníanse todos as veciñas cada día nunha casa. Logo hai que ripalo no restrelo, que é un peine de clavos de ferro, ó contrario da ripla que ten dentes de madeira para quitarlle a semilla.

Despois fíase na roca e no fuso, ensalibando todo o fio para que quede encerado, e ponse xa en madeixas para o seu uso na costura. Despois as madeixa hai que cocelas no pote.

Por dentro do pote métese todo o seu redore no fondo palla de trigo para que non se queime, se se lle vota outra palla tinxe o liño. Enxabónanse moi ben as madeixas e botánselle moita cinza para que blanqueen, cúbrense moi ben con auga e cócense un día enteiro. 

 Unha vez cocido o liño é moi resistente, pero se non se coce rompe moi facilmente. E despois de todos estos pasos, xa está preparado para usalo. 

É un traballo moi escravo o que lle hai que adicar moi tempo. 

Aínda hoxe conservo na casa liñaza para sembrar, pero eu non teño xa ganas de voltar repetir ese pesado traballo, xa estou xubilada, a disfrutar!!!!!"

 

Lembranzas-Recuerdos. "Juegos para el recuerdo". Por el alumno sénior, Jesús Paz Romero

Alumno: Jesús Paz Romero
UNED Sénior A Coruña
Aula: Momán
Artículo en relación al Programa "Yo me acuerdo"

Imagen facilitada por el coordinador de la UNED Sénior en A Coruña

"Empezei moi pequeno, non recordo os anos que tiña. O motivo do comezo foi porque vivía unha profesora cerca da miña casa, entonces díxolles ós papás que ía con ela atravesando carreiros polo monte.

A escola estaba nunha casa particular, cedían un cuarto que tiñan grande sen dividir para poñer escola os rapaces da contorna. Había pequenos, pero algún era xa ben mozo, xa ían ós bailes.

Despois no mes de marzo ou incluso antes, solo íamos a escola a profesora máis eu, porque os outros tiñan que facer os traballos do campo, coidar ó gando, chaman as vacas para arar e máis labores.

Esa primeira etapa foi no lugar dos Bedús, na casa dos Bedús en Momán. Despois xa viñen a esta, Casa da Escola de Momán, eramos máis compañeiros e todos do mesmo tempo. Estudiei uns tres ou catro anos. Logo volvín a outra escola, que naquela época estábase facendo, a chamada “A escola da Cova” do lugar do “Campo”; aquí en Momán estaba moi masificada de xente e por iso cambiei para a outra.

Estiven outros catro anos aproximadamente.

Naqueles tempos había clase de luns a sábado todo o día, entón había que traer da casa algo de comer nunha saqueta, outros se tiñan a casa cerca ían comer á casa; o único día que se libraba era o domingo e os xoves pola tarde.

Utilizábamos a pizarra e o pizarrillo principalmente para facer contas e para comezar a escribir as primeiras letras, porque así podíase borrar se te enganabas ou comezar de novo. Había tamén uns cadernos para os principiantes onde había que cubrir as letras por encima: os cadernos de caligrafía.

Aínda hoxe recordo perfectamente como empezei a facer o número oito, facía dous redondeles e despois uníaos cunha raia polo medio, porque erame moi difícil.

Os xogos típicos que se facían nas escolas eran por exemplo o “pilla, pilla” que consistía en correr para pillar uns ós outros,  “o escondite”. "a pita cega”tapábamos os ollos a un neno e éste tiña que coller ós outros. “Arrinca nabos” era un xogo que se facía moito nos pasillos cando chovia, porque non podíamos saír para fora, poñíanse os máis grandes detrás e cada un aguantaba coas dúas mans pola barriga dos que tiña diante, formándose coma unha cadea, dous rapaces tiraban por diante do primeiro da cadea, cada un do seu brazo, para intentar arrincalo a él, e os máximos posibles desa cadea ata chegar ao final e arrincaban o nabo.

Pelotas non había, bueno comezaba a haber algunha pero só a tiñan os máis ricos e gardada na casa porque o vir en zocos igual salía un disparado e dáballe a un na cabeza; e tamén podían romper, tanto a pelota coma as zocas e despois tiña que ir descalzo para a casa coa conseguinte bronca que lle esperaba.

“A marica” poñíamonos de espaldas collidos das mans e metíamos a un rapaz no medio intentando que non salira da roda, ía dicindo: “por aquí vou, por aquí veño, a miña mariquiña na casa a teño”, “a onde vas Marica?” e o que estaba dentro contestaba o primeiro que se lle acordaba por exemplo “vou cocer” e tiña que seguir, pero xa no me recordo como remataba este xogo.

Recordo outro xogo no que nos poñíamos os cativos todos en filas facendo un cadrado ou un círculo e un colocábase no medio, neste xogo o rapaz do medio ía preguntando: “nesta casa hai lume?” e o outro contestáballe: “naquela corre fume” e o rapaz dirixíase a ela mentras os outros aproveitan para intercambiarse o sitio entre eles, o xogo consistía en que poidese coller o sitio dun deles e mandalo para o medio e así comezar o xogo de novo, ata que nos cansabamos ou acababa o tempo do recreo.


Fun a escola ata os 14 anos, despois tururu…"